Ӄыкетог’ыгын увикин нынны чененкечг’энаӈ

07.12.2020 16:21:42 (GMT+12)

Ӄыкетог’ыгын увикин нынны чененкечг’энаӈ

90 гэвэгиӈо явалэтыӈ гантоӈвав’лэн Корякский округ- национальный яӈъя валг’ын ваны Камчаткакен. Мэллеӄэ ныг’эли автономный округо, эллай чининкинэв’ катгогиӈо. Эчги гымлэ китыӈ Камчатский крайик. Эчги мытколыг’оӈвоӈнав’ ею котымӈэв’лаӈ. Ынан яноткен аӄайпыгиӈын китыӈ, мыев’ айгытӄываята, юнэтылг’э Корякский округык наконтыгэванӈын чининкин йилыйил. Ӈэвэӄ еппы чав’чываеличг’энан то ӄочямкычг’энаӈ ков’аняваллаӈ, меӈию опта эмет нанг’ыӈвоӈнав’ яйтаӈык, ынняӄ ительменваятэн в’аняв’ ӄымэк уйӈэ ныг’эли. Пылитколай в’аняватык ымыӈ яяк, тывык нымийкуӄинэв’ в’аняво. Накокетог’ыӈын тэӄын уӈэ ныг’эллыг’ын йилыйил.

Йилыйил-ӄалалв’ын ваятэн, в’отэныӈӄо лиги наколӈыӈвоӈнав’ ваято. Уйӈэ йилыйил- уйӈэ атвака ваят, ӄэй гакомӈычейӈывота- эмен китыӈ ительмено, ӄыйим микнэк лымало г’ынынтыги, мыев’ кукумӈычийиӈ мэлгытанӈычг’энаӈ. Ӈэвэӄ якумӈатики ительменваяткечг’энаӈ, ӄейль ининэну енг’элыӈ.

Мальг’эйикван этгиӈо чининйилыйилыкъйит келлаӈ чав’чывачгэн то ӄояямкен. Инмы опта ӄымек уйӈэ кунг’элӈи. Пенинэлг’у уӈэ янг’алаӈ, аму опта наяӈвоӈнав’ йинтыгэватык в’аняватгиӈо чененкечг’энаӈ. Ваятыӈӄо элэк яӈвоӈ итык ӄалалв’ын. Ӄайлим еппы Камчаткак котвалаӈ г’уемтэв’илг’у, меӈию кояв’энняллаӈ яйтаӈык айгытӄываятэн в’аняватгиӈо.

Тыкокетог’ыӈын ыннэн эльг’а ӄояямкыӈав’ Жанна аму. Эчги ынно куюнэтыӈ Норвегияк. Титэ юнэти Петропавловскак, ынан калинин лымӈылё. Мэлгытанӈычг’энаӈ. Ыннэн лымӈыль пылиткома 1990 гг Жаннанак йингыйивэннин ёнаттомгыныйикыӈ тит ычгынан нанг’ытвынав’ чининкинэв’ чаткаёӈгиӈо. В’утин лымӈылик тывынэн миӈкые майӈывэпӄата чеӈчитӄунин пычиӄпиляӄин кыччыёлгын, в’отэныӈӄо унмык йинӈотав’нэн, мыев’ малъёнатгиӈын пычиӄпиляӄин куччи. Унмык ӈуйлюӄэвылг’ын пычиӄпиль ӈывой ӄонпыӈ йиӈэльг’этык лэв’тыгиӈкы, лылаяйнаӈ конпыӈ в’эпӄак гэнг’элин, унмык йинмылкийвынин то йинвэтатав’нэн в’эпӄан. Пэӈг’ивэти в’эпӄан, то ӄыти ӄонпыӈэвэтыӈ омкылв’ынэтыӈ. «Тэӄын мую пычиӄпиляӄмую, мынг’ыӈвонав’ энанӈычв’ынатык мэлгытанӈо, то аму опта выг’аёк йиг’аӄав’лаӈ мойкаӈӄо Камчаткаӈӄо»,- ынниг’ан гымкыӈ в’аняватэ Жанна. Янот ынно куенг’элыӈ инэллэчг’у айгытӄываятэн. Ынин лымӈыль гакалилин то напанэнатвын мэлгытанӈычг’энан. Мыев’ чинин каличитылг’а уйӈэ лиги элӈыкэ чининваяткэнав’ в’аняво.

Жаннанак ятан увикин ёнатгиӈын кояныплэпав’ӈынэн, то тит нымэлӄин вэтгиӈын ныг’итики. Ӄиӈын ынкыӈ еккин чининкин ваят, то чининкин йилыйил. Котвалаӈ Камчаткак ватӄэнав’ г’уемтэв’илг’у, меӈиныйик четкэюӈу наколӈыӈвоӈнав’ ёнатгиӈо чининваятэн. Ыннею ӄун г’уемтэв’илг’у омакаӈ лиги лыӈылг’ын Валентина Тадеевна Броневич (2000 гэвэгиӈэтын ынно итти инэллэчг’у Корякский автономный округык, яноткенано губернаторо-эльг’ано нытуйӄин Россияк), наӈвонав’ йинчоччымавык то яёг’ыӈкы тайкыёв’ яйтаӈык айгытӄываятэн чининкинэв’ в’аняватгиӈо. Ыннэн ынниг’ан валг’ын этгиӈын ныг’эли ячвыӈчатгиӈын каличитылг’ин чененеличг’энаӈ. Ӈыволай каличитык кымиӈу, ынпычг’у то митычг’у каличитык- мыкъян инэнгыюлэвылг’у. Ӄутиныйик накокалэӈвоӈнав’ панэнатво пыче мэлгытанӈычг’энан, то еӄӄэ наконнимэӈнав’ чененкечг’энан, метке яӄам кокалечеллаӈ айгытӄываяткечг’энаӈ.

Малеёчга ӈывой ыннин ячвыӈчатгиӈыӈ каличитык чегекечг’энаӈ, пыче тэг’и г’уемтэв’илг’у айгытӄылг’у калечелай ячвыӈчатгиӈэтыӈ. Ымоӈ гэвэгиӈо, титэ ӈывой ячвыӈчатгиӈын, гыммо тыкитыӈ иччетык тит йилӈык то гитэк метгиӈо каличитык айгытӄылг’эн чененкечг’энаӈ то мелгытанӈычг’энаӈ. То тыколыг’оӈвоӈнав’ миӈкые комкалаӈ гайматылг’о каличитык ынпычг’у, то ынняӄ кымиӈу мальтэг’и чененкечг’энаӈ копанэнатвылаӈ. Гэеӄлин ынниг’ан?

Ынпычг’у кытав’ут коӈволаӈ четкеюӈкы, тит антыгэватка калечетгиӈын чененкечг’энаӈ, койикчав’лаӈ тит ею калик. То кымиӈу еппы аплиеёлка, еккин ийкыӈ в’аняватгиӈо пенинэлг’ин, мыев’ камлэлыӈ ков’аняваллаӈ мэлгытанӈычг’энаӈ, в’отэныӈӄо ячвыӈчатгиӈын ийкыӈ китыӈ атав’ валг’ын , тэӄын калэякэн пыӈлоткогиӈын. Коӈволаӈ якаличинӈык то наков’эннянӈывоӈнав’ эньпичийик метке инэнгыюлэвылг’э. Мальӄонпыӈ- тит ойпакметык. Тыкивыӈ аму гамгакалэяк наколлаӈвоӈнав’ ятан факультативо йигыюлвык кымиӈу чененйелиг’энаӈ. Гымнан чинин тылэг’ун, миӈкые наконгыёлав’ӈывоӈнав’ кымиӈу чененйеличг’энаӈ Корякский округык. Тыгитэн урок ительменйеличг’энаӈ. В’ыйин инэнгыюлэвылг’ын чин ительменкано китыӈ (ватӄыльг’ын в’аняватылг’ын чененкечг’энаӈ. Эмет эчги уйӈэ китыӈ. Классык ятан ӈыечгэйи ӈавытӄатпилляӄыт. Ӄуллу милгыӈэв’, кунйгулэнӈынин ительменский в’аняв’, мыев’ эльг’атомгын кыг’энӄэтыӈ эмынно ӄытык урокайтыӈ чененйеличг’энаӈ. Гэеӄлинэт ятан ӈыечгэйи, ӈэвэӄ калэяк ӈынвычгаё ейгучев’ӈылг’у, то мыкъята увикив’ ительменано наколӈыӈвоӈнав’? В’утку кэначчыӈволаӈ чинин ынпычг’у, ычгынан уйӈэ энгыюлэв’кэ кымиӈу, тит ычгынан митг’у то эӈг’элу нэнг’ылӈикын в’аняв’ эпечгин то апаппочгэн. В’отэныӈӄо ячвыӈчатгиӈык кымиӈу кыг’анӄанӈыволаӈ итык, мыев’ аеёлка ыччу эчги ӈынвыӄ йилыйилу котколаӈ. То в’ача кымиӈу атав’ кокалеченӈыволаӈ конкурсайтыӈ. Манаӈ мекив’ когайманӈыволаӈ чененкечг’энаӈ каличитык. В’уткекйит кенӈыволаӈ ег’атгиӈо,йилӈыма ычгинэв’ вэтгиӈо. Ыннэн ынниг’ан валг’ын лыг’улг’ын- ныппулюӄин лымӈыль калэйтылг’эн Петропавловскак- Камчаткак Ангелинанын Рольтыгиргинанын «Ӄояӈа то аӈӄаыннын». В’ото ынин ӈывогиӈын:

«Аӈӄатайнэтыӈ етти г’ылв’эыл. Ынно кояпг’аӈтоӈ чольмимлэ, мыев’ эмнуӈык уйӈэ миӈки чольчоль атвака. Ӄояв’ тыттэль нычолёнаӈоӄэнав’. Кив’в’ичиӈ, лыг’унин-аӈӄаӈӄо г’уеви ынныпиль- илг’аӄпиль - нымейиӈин лэв’ыт, ынняӄ ӈойӈыпель ныппулюӄин».Ӈынвычгаё кев’лан нымэлӄин лымӈыль, уйӈэ йин титэ ынниг’ан валг’ын айилӈыка. То чинин ӈавытӄатпилляӄа калинин. Ынкыӈ нантыванав’ ныгычголӄэнав’ баллав’. Ӈэвэӄ ынкыӈ в’эннялай ылла то эньпич, Ӄайлём ийкыӈ.

В’ото ӄуллу калэйтылг’ын Петропавловскак- Камчаткакен Святослава Акугук. Ынан калинин стихотворениян «Пычиӄпиль». Ӄыйим в’утку мынгыйивэтын, ятан тыкивыӈ- ыннин гэлэг’улин ӈайӈынок, умкылв’ынык. Метг’аӈ калинин. Янг’ав’ энаннимэв’нэн.

Нымэлг’эв’ вэтатгыг’э ӈавытӄатпилляӄыт. Ятан ыччи каличитгыг’и ячвыӈчатгиӈэтыӈ 2020 гэвэгиӈык. Ыччи кинӈи Петропавловскаӈӄо- Камчаткакен. Амыччу ам калечетгиӈо панэнатвык кымиӈин Корякский округыӈӄо? Метке ымыӈ ею нымэлг’эв’ келлаӈ чененйеличг’энаӈ? Гыммо тыкумэтивэтыӈ, мыев’ еппы ӈынвыӄ аӄайпыгиӈо келлаӈ. Россиян- мыкваятылг’ын ваны. Айгытӄын, тэӄын Кавказ, в’утку ӈынвыӄ в’аняватгиӈо, ӄуччев’ диалектав’. Гамга майӈыяйичг’эн тоӈвав’лай чининкинэв’ в’аняво. В’ото калимитычг’ын чав’чывапоэт Юрий Алотов, юнэтылг’ын Корякский округык Паланык, ыннэн эв’гиӈын амалваӈ кокалэӈвоӈнэн- йинны аму;тэӄын йинны. Пычиӄ в’ача какачо колӈыӈвоӈнэн, в’ача калако. Амалваӈ валг’о в’аняво кенӈыволаӈ чав’чывачгэн, то нымылг’эн. Ӈынвоӄ диалектав’!

Калимитычг’ынаӈ Ю. Алотовынаӈ 27.11.2020 г. ныг’аллай 65 гэвэгиӈо. Ынно ыннэн паёчатэ чав’чывакилимитычг’ын майӈыиччетык Союз калимитычг’ин Россиякен то камчаткакен иччетык. Ӄуччев’ пыче еппы эвыччеткэ кыйилӄык. Ӈывонэн в’иннетык якъянпыӈкы чав’чывакалечетгиӈо Ю. Алотовынаӈ, эчги уйӈэ итылг’ын Владимир Коянто(Косыгин). Ныгычголӄэн кыянпыгиӈын йилнин калечетгиӈэпыӈ. Алотовынан кукъянпыӈнин каличитметгиӈын. Мекив’ яяллаӈ инингиву? Микнэк лиги кулӈыӈнин метгиӈо чененкечг’энаӈ каличитык?

Йитымӈэв’ма чининкин йилыйил, уйӈэ енг’элыӈ литературан айгытӄылг’эн, амъел ятымӈэвыӈ культура, то еӄӄэ выг’аёк еткугэг’ыӈ чав’чыванымъйичг’ын.

Инмы ван нымэлӄинэв’ вэтгиӈо яйтаӈык айгытӄылг’эн в’аняватгиӈо кыг’ояв’ӈыволаӈ.

Ӄонпыӈ кенӈыволаӈ эчгыпо чав’чываеличг’энан региональный телевидениях. Когалаӈвоӈ гемгегивик ячвыӈчатгиӈын каличитык айгытӄываяткэчг’энаӈ. Энайилӈат ванык «Чывипыт илийин Камчаткакен» кенӈыволаӈ чав’чываеличг’энан энаннимэвылг’о эчгыпо. Калэяк наконгыёлав’ӈывоӈнав’ кымиӈу йигулэтык чининкин йилыйил. В’отэныӈӄо эмэлкэ коӈволаӈ энайилӈатык ымыӈ ею калилг’у чененкечг’энаӈ, накопаломтэлӈывоӈнав’ в’аняво чененкечг’энан. Ятан калэяк ӄтэнычг’энаӈ навэтатэкынав’ инэнгыюлэвык кымиӈу.Тыкивыӈ, яӈъя ныг’итики федеральный эналаэччатыӈӄо тайкыён, тит нымэлг’эв’ нанг’ынпылв’ынтовын, тит айгытӄылг’у ныг’ыӈонав’ ваняватык чененкечг’энаӈ- чав’чываеличг’энаӈ,алеутваяткэчг’энаӈ, ӄоячикычг’энаӈ, танӈычг’энаӈ, то этун ительмено яӈволаӈ в’аняватык.

Александр Смышляев,
калимитычг’ын.

Эняньмэв’нэн С. Тынанто.

Делитесь новостями Камчатки
в социальных сетях: